Chiếc rổ được đan tỉ mỉ. Ảnh: Internet
Từ bao đời nay, người Mường ở Hòa Bình đã gắn bó sâu sắc với nghề đan lát, biến những nguyên liệu từ rừng thành vật dụng hữu ích, phục vụ đời sống sinh hoạt.
Tiếng Mường cổ, hay còn gọi là Muang có nghĩa là vùng đất, khu vực sinh sống của người Mường. Trong thời kỳ Pháp thuộc, Hòa Bình được biết đến với tên gọi tỉnh Mường. Tỉnh Hòa Bình nổi bật với bốn Mường lớn: Mường Bi (Tân Lạc), Mường Vang (Lạc Sơn), Mường Thàng (Cao Phong) và Mường Động (Kim Bôi).
Người Mường nơi đây sinh hoạt chủ yếu dựa vào các vật dụng được làm từ tre, gỗ, đất. Công cụ lao động của họ chủ yếu làm bằng những vật liệu tự nhiên, nghề rèn sắt không phát triển mạnh mẽ. Sắt chủ yếu được sử dụng để chế tác các công cụ như lưỡi cày, dao rừng và súng săn thô sơ, còn đồng chủ yếu dùng để đúc các loại chiêng. Đặc biệt, người Mường sử dụng răng bừa làm bằng tre thay vì sắt do đặc điểm đất đai có nhiều đá ngầm. Nếu làm bằng sắt sẽ dễ bị gãy còn răng tre chỉ cong lại khi gặp đá rồi lại trở về hình dáng ban đầu.
Đan lát là một nghề truyền thống phổ biến trong cộng đồng Mường, có thể coi là nghề nghiệp chuyên nghiệp hoặc nghiệp dư tùy theo từng địa phương.
Được gọi là “nghiệp dư” vì công việc đan lát chủ yếu phục vụ cho nhu cầu gia đình không mang lại thu nhập ổn định. Tuy nhiên, cũng có những sản phẩm đan tinh xảo đòi hỏi tay nghề cao, phải mất hàng chục năm rèn luyện mới có thể thành thạo. Đỉnh cao trong nghề đan lát là chiếc mâm hè, một sản phẩm chỉ dùng trong các dịp cúng lễ. Mâm hè đan yêu cầu kỹ thuật phức tạp phải kết hợp giữa các thao tác bắt và đè sợi một cách chính xác để tạo nên cả mặt trên và mặt dưới đều đẹp hoàn hảo thể hiện trình độ cao của người thợ.
Trong văn hóa Mường đồ đựng có vai trò vô cùng quan trọng, đặc biệt là chiếc bồ (hay còn gọi là trò ổ) dùng để đựng quần áo, món đồ mà bà và mẹ sẽ truyền lại cho cô con gái khi đi lấy chồng. Những chiếc bồ này được đan từ hai lớp vừa bền bỉ lại vừa đẹp mắt đóng vai trò như một chiếc va li hiện đại ngày nay. Bên cạnh đó, các đồ đựng hoa quả, trầu cau dùng trong các lễ ăn hỏi thường có đôi. Còn những chiếc rá đựng xôi thì được đan rất khít và tinh xảo với phần chân gỗ chắc chắn.
Việc đan lát trong gia đình thường do các lão nông đảm nhiệm và tay nghề của họ ngày càng được rèn giũa theo thời gian. Khi đã lớn tuổi, dù không còn sức khỏe tốt như trước họ vẫn tiếp tục duy trì công việc đan lát. Trẻ em Mường từ nhỏ đã được học đan lát một cách tự nhiên từ việc quấn lá làm hom gói tôm cá ngoài đồng, đan rào dậu, đan phên để xây dựng gia đình cho đến việc đan đồ đựng đẹp tặng người yêu rồi đan các đồ thờ cúng.
Đồ đan truyền thống của người Mường thường được gác lên gác bếp – nơi giữ vai trò trung tâm trong mỗi gia đình, luôn duy trì ngọn lửa ấm áp không bao giờ tắt. Tại đây, đồ đan được hong khô, bám mùi khói và bồ hóng khiến chúng trở nên đen bóng, bền bỉ và chịu được tác động của nước, đồng thời chống mối mọt. Những sản phẩm đan này mang dấu ấn sâu đậm của thiên nhiên với hình dáng được lấy cảm hứng từ hoa quả, cây cối, động vật và các yếu tố trong môi trường tự nhiên.
