Bản sắc văn hóa người Dao ở Điện Biên: Dòng chảy truyền thống giữa thời đại mới

Trong bối cảnh đời sống của đồng bào Dao không ngừng đổi thay và phát triển, việc bảo tồn bản sắc văn hóa dân tộc trở nên cấp thiết hơn bao giờ hết. Nghệ nhân Phàn Quang Châu là một tấm gương tiêu biểu, luôn tận tâm gìn giữ và truyền bá những giá trị văn hóa truyền thống, để tinh hoa của người Dao tiếp tục trường tồn và hòa nhịp cùng dòng chảy thời gian.

Giữa những biến đổi không ngừng của cuộc sống hiện đại, bản sắc văn hóa người Dao ở Điện Biên vẫn rực rỡ nhờ những người con tâm huyết như Nghệ nhân Ưu tú Phàn Quang Châu. Với lòng đam mê và trách nhiệm, ông đã thắp lên ngọn lửa gìn giữ văn hóa, truyền lại tinh hoa dân tộc cho thế hệ mai sau để từng thanh âm, con chữ và phong tục của người Dao mãi trường tồn.

Nghệ nhân Ưu tú Phàn Quang Châu (sinh năm 1952) là người có đóng góp quan trọng trong việc bảo tồn và phát huy văn hóa truyền thống của người Dao. Ông từng tham gia quân ngũ, cống hiến cho sự nghiệp bảo vệ chủ quyền biên giới Tổ quốc, hiện đang sinh sống tại thôn Huổi Lóng, xã Huổi Só. Năm 2019, ghi nhận những cống hiến xuất sắc trong việc gìn giữ và thực hành các nghi lễ truyền thống như lễ cấp sắc, lễ cầu tài, cúng may mắn, ông vinh dự được Nhà nước phong tặng danh hiệu Nghệ nhân Ưu tú.

Giữa lòng Huổi Só, nơi giao thoa của ba huyện Tủa Chùa (Điện Biên), Sìn Hồ (Lai Châu) và Quỳnh Nhai (Sơn La), cộng đồng Dao Quần Chẹt với hơn 2.000 người (chiếm 80% dân số toàn xã) đã duy trì một cách khá nguyên vẹn nhiều tập tục, thiết chế bản làng và nghề truyền thống. Những nghi lễ như lễ cúng Nương, cúng Lập Thu, cúng Cơm Mới, tục thờ cúng Bàn Vương, tục đưa hồn người chết về Dương Châu là minh chứng rõ nét cho điều này.

Năm 2020, Lễ Tủ Cải của người Dao Quần Chẹt tại xã Huổi Só đã vinh dự được Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch công nhận là Di sản văn hóa phi vật thể quốc gia. Đây là một sự kiện quan trọng, thể hiện sự quan tâm của Nhà nước đối với việc bảo tồn và phát huy các giá trị văn hóa truyền thống của các dân tộc thiểu số. Lễ Tủ Cải hay còn gọi là lễ báo cáo và đặt tên, là một nghi lễ đánh dấu sự trưởng thành của một người, báo cáo với tổ tiên về việc đặt tên cúng hay tên âm cho đứa trẻ.

Trong các sự kiện và sinh hoạt cộng đồng, Nghệ nhân Ưu tú Phàn Quang Châu luôn là người có vai trò dẫn dắt và thực hiện những phần quan trọng nhất. Bên cạnh đó, ông còn là một nhà nghiên cứu, sưu tầm các bộ sách cổ và là người thầy tâm huyết với việc truyền dạy chữ Dao từ năm 2000 đến nay. Chữ Nôm Dao là một loại chữ tượng hình cổ, việc học và sử dụng thành thạo đòi hỏi nhiều thời gian và nỗ lực. 

Dù công việc không dễ dàng, nhưng người nghệ nhân 73 tuổi vẫn kiên trì và đầy tâm huyết với việc dạy học. Theo nghệ nhân Phàn Quang Châu, khi lớp người thế hệ trước như ông không còn, nếu không học chữ Dao, không đọc được sách cổ người Dao thì thế hệ sau sẽ không còn biết đến những tinh hoa của dân tộc mình, không hiểu ý nghĩa những lời răn dạy và những nghi lễ truyền thống. Những kiến thức quý mà nghệ nhân Phàn Quang Châu lan tỏa đến cộng đồng đã giúp nhiều nghi lễ, tập quán tốt đẹp được lưu giữ. Một số học trò của ông không chỉ đọc thông viết thạo mà còn tiếp tục làm thầy dạy lại cho những người khác. 

Cùng với chữ viết, các bài dân ca và nhạc cụ cổ truyền của người Dao Quần Chẹt cũng rất phong phú và đặc sắc. Song lại đang đứng trước nguy cơ mai một. Nghệ nhân Ưu tú Phàn Quang Châu không chỉ dạy chữ mà còn truyền dạy cho thanh niên trong bản cách sử dụng chiếc trống truyền thống, từ việc chế tác trống từ thân gỗ cho đến cách gõ và thời điểm sử dụng. Theo ông, trống không chỉ tạo ra những âm sắc độc đáo mà còn là một biểu tượng không thể thiếu trong đời sống tinh thần của người Dao.

Văn hóa của người Dao Quần Chẹt không chỉ có chữ viết, dân ca, nhạc cụ mà còn bao gồm cả những quan niệm về thế giới tâm linh. Tiếng trống cùng với thanh la, chũm chọe, là một phần không thể thiếu trong các nghi lễ, sinh hoạt cộng đồng, thể hiện sự kết nối giữa con người và tổ tiên. Nghệ nhân Ưu tú Phàn Quang Châu là người am hiểu sâu sắc về những giá trị văn hóa này. Ông không chỉ dạy chữ, dạy trống mà còn truyền lại những kiến thức về dệt vải, nhuộm chàm và các họa tiết, hoa văn truyền thống.

Là một người con của dân tộc Dao, Nghệ nhân Ưu tú Phàn Quang Châu luôn tự hào khoác lên mình bộ trang phục truyền thống. Đồng thời tích cực vận động cộng đồng, đặc biệt là phụ nữ, bảo tồn nghề dệt vải, thêu thổ cẩm. Sự tâm huyết và cống hiến của ông đã được ghi nhận bằng việc đề xuất xét tặng danh hiệu Nghệ nhân nhân dân vào đầu năm 2025.

Đời sống của đồng bào Dao ngày nay đã có nhiều khởi sắc nhờ việc loại bỏ những hủ tục lạc hậu, đồng thời giữ gìn và phát huy các giá trị văn hóa truyền thống. Nghệ nhân Phàn Quang Châu là một tấm gương tiêu biểu, người có uy tín trong cộng đồng, luôn tận tâm bảo tồn và lan tỏa vẻ đẹp văn hóa Dao, góp phần làm giàu thêm bản sắc văn hóa của tỉnh Điện Biên và Việt Nam.