Sử thi Tây Nguyên: Hành trình bảo tồn và phát triển nét đẹp văn hóa

Ông Lại Đức Đại, Phó Giám đốc Sở Văn hóa, Thể thao và Du lịch tỉnh Đắk Lắk cho biết, tỉnh sẽ phối hợp cùng các tỉnh Tây Nguyên lập hồ sơ đề nghị UNESCO công nhận kho tàng sử thi Tây Nguyên là di sản văn hóa thế giới. Đây là bước đi quan trọng nhằm bảo tồn và phát huy giá trị của di sản này trong đời sống đương đại.

Sử thi là một loại hình văn học dân gian đặc sắc, mang đậm dấu ấn văn hóa của đồng bào các dân tộc Tây Nguyên, chứa đựng những giá trị lịch sử, văn hóa và khoa học sâu sắc. Sử thi được lưu truyền trong cộng đồng chủ yếu thông qua hình thức diễn xướng, hát kể trong các sinh hoạt thường ngày. Đặc biệt, vào năm 2014, các bộ sử thi tiêu biểu như Hơmon của người Ba Na (tỉnh Gia Lai) và người Ba Na – Rơ Ngao (tỉnh Kon Tum), Khan của người Ê Đê đã được công nhận là Di sản văn hóa phi vật thể quốc gia.

Từ khi bộ sử thi đầu tiên của người Ê Đê mang tên Bài ca chàng Dam San – Klei khan Dam San được công bố vào năm 1927, công tác nghiên cứu, sưu tầm, ghi chép và biên dịch sử thi Tây Nguyên vẫn chưa phản ánh đầy đủ sự đồ sộ và giá trị của kho tàng này. Việc hát kể sử thi không được truyền dạy qua sách vở một cách bài bản, mà chủ yếu thông qua hình thức truyền miệng từ thế hệ trước sang thế hệ sau. Con cháu trong buôn làng nghe các cụ già hát kể rồi dần dần khắc ghi trong trí nhớ. Tuy nhiên, hiện nay, số lượng nghệ nhân có thể hát kể sử thi đang ngày một giảm dần do tuổi tác. Trong khi không gian diễn xướng, người nghe, người xem cũng có nhiều thay đổi so với trước kia.

Nhận thức được nguy cơ mai một của loại hình nghệ thuật này, từ năm 2013, tỉnh Kon Tum đã xây dựng đề án bảo tồn sử thi, tập trung vào công tác sưu tầm, nghiên cứu, biên dịch và xuất bản các bộ sử thi của tộc người Ba Na và Xơ Đăng. Đồng thời, tỉnh cũng nỗ lực khôi phục nghệ thuật diễn xướng sử thi. Tuy nhiên, số lượng nghệ nhân có khả năng bảo tồn và truyền dạy sử thi vẫn còn rất ít. Bên cạnh đó, khối lượng sử thi được sưu tầm vẫn chưa được xử lý, biên dịch và xuất bản đầy đủ do thiếu nhân lực có thể phiên âm và dịch nghĩa. Trước tình hình này, Kon Tum đang hướng đến giải pháp đưa sử thi vào giảng dạy tại các trường dân tộc nội trú như một phần nội dung của chương trình giáo dục địa phương.

Tại tỉnh Đắk Lắk, công tác điền dã, sưu tầm sử thi đã được thực hiện từ những năm 1980, đóng góp nhiều tác phẩm giá trị cho nền văn học nghệ thuật nước nhà. Tuy nhiên, theo thời gian, loại hình nghệ thuật này ngày càng mai một trong đời sống hiện đại. Hiện nay, Đắk Lắk đang phải đối mặt với thực trạng thiếu nghệ nhân có thể truyền dạy hát kể sử thi. Trong khi đó, thế hệ trẻ chưa thực sự hào hứng tiếp thu và gìn giữ di sản quý báu này.

Trước thực trạng đó, tỉnh Đắk Lắk đã đưa ra sáng kiến lập hồ sơ kho tàng sử thi Tây Nguyên gửi UNESCO, coi đây là một giải pháp quan trọng giúp bảo tồn một cách bền vững và phát huy giá trị của sử thi trong đời sống đương đại. Bên cạnh đó, các tỉnh Tây Nguyên cũng có thể tham khảo và áp dụng các phương pháp hiệu quả khác, chẳng hạn như tổ chức, vận động sáng tác các tác phẩm âm nhạc có lồng ghép giá trị đặc trưng của sử thi nhằm quảng bá rộng rãi hơn bản sắc văn hóa độc đáo của Tây Nguyên.